The Guna (Attributes)
Dr .Shital Patil .
Assistant Professor
M.D.(Ayu), M.A.(Sanskrit)
ADAMC, ASHTA
Guna- The Ayurvedic Concept
• Though philosophical concept of आयुर्वेद is generally
based on र्वैशेषिक, न्याय, and समिक्षा systems, but in
various references ayurvedic scholars have over ruled
the concept of these system, as it was required for
practical utility of these concepts. With reference to
the substance like सािान्य and षर्वशेि it is noteworthy.
So the story with the concept of gunas. Generally
speaking the attributes identified with since organs or
the physical properties are called attributes.
• Ex- stone, gold etc.
गुण
• Guna is one of that resides in the dravya inherently
and is devoid of action. That means guna and
dravya are connected inseparably. But guna does
not possess its own action.
निरुक्ति
• गुण्यिे आिंत्रिे लोक अिेि इनि गुण:।
• The reason why people attract towards any dravya
is called as guna.
लक्षण
• सिर्वायी िु निचेष्ट : कारण गुण:। च सु१/५१
• अथ द्रव्याश्रििा ज्ञेया निगुुणा निक्ष्िया गुणा :॥ काररकार्वली
• षर्वश्र्वलक्षणा गुणा:। र.र्वै.
• गुणत्र्वजानििाि ्। र.र्वै
• गौणत्र्वाि गुण संज्ञकाि :।
• निगुुणास्िु गुणा: स्िृि:। सु.सू
गुणोत्पत्ती प्रक्रिया
• पाकप्रयोज्य- The guna which produce from पातय
that guna is पाकप्रयोज्य.
• पाकजन्य- The guna which produce by संयोग of
अक्नि is called as पाकजन्य guna.
• Ex -घट
CLASSIFICATION OF GUNA
गुण
भौनिक आध्याक्त्िक
गुण
र्वैशेषिक गुण सािान्य गुण आत्ि गुण
गुण संख्या
र्वैशेषिक दशुि = १७+७
न्याय दशुि = २४
चरक =४१
शब्द स्पशु रूप
रस
गंध
सािान्य गुण
गुर्वाुदद गुण
परादद गुण
आत्ि गुण
.
• बुद्श्रध
• सुख
.
• दुख
• ईच्छा
.
• व्देि
• प्रयत्ि
गुर्वाुदद गुण
• गुरूिन्ददििक्स्िनधश्लक्ष्णसान्द्रिॄदुक्स्थरा:।
गुणा: ससुक्ष्िषर्वशदा षर्वंशनि: सषर्वपयुया
:।च.सु. २५ अह्र्.सु१/१८
गुर्वाुदद गुण- गुण षर्वपयुय
गुरू
िंद
दिि
क्स्िनध
श्लक्ष्ण
सांद्र
िृदु
क्स्थर
सुक्ष्ि
षर्वशद
 लघु
 िीक्ष्ण
 उष्ण
 रूक्ष
 खर
 द्रर्व
 कदिण
 सर
 स्थुल
 षपक्च्छल
गुरु गुण {heavy to digest}
• गुरू × लघु
• व्याख्या- यस्यबॄिणे शक्ति: स गुरू:। िेिादद्र
• साद उपलेप- बलकॄ ि गुरू: िपुण बॄिण:। सु.सू
• ििाभुि- पृथ्र्वी, आप
• दोि- र्वािषपत्तशािक कफर्वधुक
• धािु- धािुर्वृक्ध्दकारक
• िल- सृष्टिलकर
• अक्नि- िन्दक्निकर
• उदा- गिू, उडिद, िांस धािु
लघु ( Light)
• लंघिे लघु :।
• यस्य द्रव्यस्य लंघिे शक्ति :स लघु: । िेिादद्र
• ििाभुि- िेज, र्वायु, आकाश.
• दोि- र्वािषपत्तर्वधुक, कफशािक
• धािु- धािुक्षयकारक
• िल- बध्दिलकर
• अक्नि- पाचक
• द्रव्य- िांदुळ, िुग, िाक
िंद (Dullness)
• शििे िन्द:।
• िन्दो यात्राकर: स्िृि:। सु,सू. ४६
• यस्य शििे शक्ति : स िन्द:।
• ििाभुि- जल
• दोि- षपत्तशािक, कफर्वधुक
• धािु- धािुपोिक
• द्रव्य- दुर्वाु, साररर्वा, िुप, िांस
िीक्ष्ण (Sharpness)
• शोधिे िीक्ष्ण:।
• दािपाककर: िीक्ष्ण : स्रार्वणो ।
• िृदु: अन्यथा ॥
• ििाभुि- अक्नि
• दोि- षपत्तर्वधुक, कफशािक, कफछेदक
• अक्नि- अक्निर्वधुक
• धािु- क्षयकारक
• िल- िलप्रर्विुक
• उदा-त्रत्रकटु, भल्लािक, लर्वण, दिंगु
दिि (Cold)
• स्थम्भिे शीि:।
• अल्िादि: स्थम्भि शीिो िुच्छाु िृट् स्र्वेद दािक्जि। सु.सू
• शीिस्िु अल्िादि स्थम्भोिुच्छाु िृट स्र्वेद दािश्रचि ।
भार्वप्रकाश
• ििाभुि- जल
• दोि- षपत्तशािक, र्वािकफर्वधुक
• धािु- रतिस्थम्भक, रस शुि धािु पोिक, रतिप्रसादक
• िल- स्र्वेदिाशक, पुरीिस्थम्भक,िुत्रर्वधुक
• अक्नि- िन्दाअक्निकर
• उदा- चंदि, साररर्वा, दुनध, शिार्वरी, िौक्तिक , प्रर्वाळ्
उष्ण (Hot)
• स्र्वेदिे उष्ण:।
• उष्ण: िि षर्वपरीि: स्याि पाचि: च षर्वशेिि:।
• ििाभुि- अक्नि
• दोि- षपत्तर्वधुक, र्वािकफशािक
• धािु- रतिर्वधुक, स्रार्वकर
• िल- स्र्वेदजिक, िुत्रह्रासकर, िलािुलोिक
• अक्नि- अक्निर्वधुक
• उदा- शुण्िी, श्रचत्रक, भल्लािक,
क्स्िनध गुण (Unctuous or Soothing)
• यस्य तलेदिे शक्ति स क्स्िनध:।
• क्स्िनध र्वाििरी स्लेश्िकारी र्वॄि बलार्विं:।
• स्िेि िादुर्वकृ ि क्स्िनधो बलर्वणुकर िथा:।
• ििाभुि- जल ििाभुि
• दोि- र्वाििर , षपत्तशािक, स्लेश्िकर
• धािु- बृिणीय,िपुक,लेपि
• िल- प्रर्विुक
• रस- लर्वण,आम्ल , उत्तरोत्तर क्स्िनध
• उदा- घृि िैल, र्वसा िज्जा.
रूक्ष गुण (Dry)
• शोििे रूक्ष:।
• रूक्ष समिरणकरि परं कफिरं ििि:।
• ििाभुि- िेज , र्वायु
• ििरस- निति , कटु, किाय, उत्तरोत्तर रूक्ष
• धािु- िेदक्षय् , बलिानि,
• षर्वपाक- कटु
• इंदद्रय- चक्षु , त्र्वक
• किु- लोि, क्रकरािनिति
श्लक्ष्ण गुण (Smoothness)
• यस्य रोपिे शक्ति स श्लक्ष्ण:।
• श्लक्ष्ण षपच्छील षर्वज्ञेय:। भार्वप्रकाश
• ििाभुि- िेज, आकाश,
• रस- िधुर आम्ल लर्वण
• दोि- कफर्वधुक
• धािु- धािुर्वृध्दी, बृिण
• िल- िलप्रर्विुक
• र्वीयु- शीि, उष्ण
• किु- व्रणरोपण, स्िम्भि,
• उदा- िोनि, सुर्वणु, चद्ंि, गुंजा
खर (Coarseness)
• यस्य लेखिे शक्ति स खर:। िेिादद्र
• ककु शो षर्विदो यथा :। सु.
• ििाभुि- र्वायु, पृथ्र्वी,
• रस- कटु, निति, किाय.
• दोि- र्वािर्वृक्ध्द,
• धािु- लेखि, क्षीणिा,
• िल- शोि
• किु – लेखि, शोिि, षर्वरेचि
• द्रव्य- पाररजाि, शाक, गुगुलु
सान्द्र (Density)
• यस्य प्रसादिे शक्ति स सान्द्र:।
• सान्द्र स्थुलस्याि बन्धकारक:।
• ििाभुि- पृथ्र्वी, जल
• रस- िधुर आम्ल लर्वण
• दोि- कफर्वधुक
• धािु- धािुर्वृद्धीकर
• िल- िलर्वधुिा
• किु- प्रसाधि, बंधि, लेपि
• द्रव्य- घृि,
द्रर्व (Liquidity)
• यस्य षर्वलोढिे शक्ति स द्रर्व:।
• द्रर्व तलेद करो व्याधी
• ििाभुि- आप
• रस- िधुर आम्ल, लर्वण
• र्वीयु- उष्ण, शीि
• षर्वपाक-िधुर, आम्ल षर्वपाक
• दोि- षपत्त, कफर्वधुक
• धािु- रसधािुर्वधुि
• िल- िलर्वधुि
• किु- धािुर्वृध्दी
• द्रव्य- क्षीर,जल
िृदु (Softness)
• अदािपाककरो अस्रार्वणो िृदु प्रोति:।
• ििाभुि- जल, आकाश
• रस- िधुर
• र्वीयु- शीिर्वीयु
• दोि- कफर्वधुि,र्वािषपत्तशिि.
• धािु- दाि,पाक, स्रार्वकर,
• िल- िलिृदुकर
• द्रव्य- घृि, दुनध, िैल
किीण (Hardness)
• यस्य दृढीकरिे शक्ति स किीण ्:।
• ििाभुि- किीित्र्वं पाथीर्वं:।
• रस- कटु, निति किाय,
• र्वीयु- उष्ण
• धािु- र्वधुि,
• िल- िलशोिि
• षर्वपाक- कटु
• द्रव्य- बब्बुल, अश्र्वथ, र्वट
क्स्थर ( Immobility)
• यस्य धारिे शक्ति स क्स्थर:।
• ििाभुि- पृथ्र्वी
• दोि- कफर्वधुक,
• धािु- र्वृध्दीकर
• िल- र्वायुिलसंचय
• र्वीयु- शीिर्वीयु
• किु- स्थम्भि, धारण
• द्रव्य- जानिफल, बब्बुल, खददर
सर (Mobility)
• सरोअिुलोिि प्रोतिा:। सु.
• यस्य प्रेरणे शक्ति स सर:। िेिादद्र
• ििाभुि- जल, आकाश, र्वायु
• दोि- षपत्तर्वृध्दी
• धािु- रतिमभसरण, िुत्रनिस्सारि,
• षर्वपाक- कटु आम्ल षर्वपाकी
• द्रव्य- िि, गोिुत्र, रसोि
सुक्ष्ि (Minuteness)
• यस्य षर्वर्वरणे शक्ति स सुक्ष्ि:।
• ििाभुि- िेज
• रस- कटु, निति, किाय
• दोि- र्वािर्वृक्ध्द
• धािु- धािुक्षय
• िल- िलशोि
• र्वीयु- उष्ण
• षर्वपाक- कटु
• किु- षर्वर्वरण, धािुक्षय, िलशोिण
• द्रव्य- िद्य, षर्वि, िेल
स्थुल (Bulkness)
• स्थुल: स्थौल्यकरो देिे स्रोिसां अर्वरोध कृ ि।
• स्थुल स्याि व्दंव्द कारक:।
• ििाभुि- पृथ्र्वी
• दोि- कफर्वृध्दी
• धािु- धािुर्वृध्दीकर
• िल- िलोत्सारक
• द्रव्य- िेश्रथ, आळु
षर्विद (Clarity)
• यस्य क्षालिे शक्ति स षर्विद :।
• षर्वशदो षर्वपरीि अस्िाि तलेद आचुशि रोपिाि:।
• ििाभुि- पृथ्र्वी र्वायु
• दोि- र्वािर्वधुक
• धािु- धािुशोिि, स्र्वेदि
• िल- िलशोिि, कफिाशि
• द्रव्य- िधु, कांक्षी किकबीज,
षपच्छील (Sliminess)
• यस्य लेपिे शतिी स षपक्च्छल:।
• षपच्छीलोजीर्विोबल्य संधाि श्लेष्िोलो गुरु:।
• ििाभुि- आप
• दोि- कफर्वधुि, र्वाि षपत्तशिि
• धािु- जीर्वि, बल्य, आस्थीसंधाि
• िल- उत्सजुि िल
• षर्वपाक- िधुर षर्वपाक्रक
• र्वीयु- शीि र्वीयाुत्िक
• रस- िधुर आम्ल, अल्पलर्वण
• द्रव्य- कु िारी,ऎरंिककु टी,इसबगोल
साथु गुण/ षर्वशेि गुण/ र्वैशेषिक गुण
•शब्द गुण
•स्पशश गुण
•रूप गुण
•रस गुण
•गंध गुण
शब्द (Sound)- creation and Transmission
• आकाश ििाभुि
• शब्द गुणआकाशि् ।िच्चैकं षर्वभु
नित्यं च॥ िकु संग्रि
• सत्र्वबिुलं आकाशं:। सु .शा १/२१
• ििाभुिानि खं... शब्द: स्पशुश्च...
िदगुणा:। च शा.१/२७
• िोत्रग्राह्यो गुण: शब्द:।
आकाशिात्र र्वृषत्त:। िकु
• १- ध्र्वन्यात्िक
• २- र्वणाुत्िक
स्पशु ( The touch)
• र्वायु ििाभुि
• रूपदििस्पशुर्वाि्
र्वायु:। स क्व्दषर्वध:।
नित्योअनित्यश्च। िकु
• त्र्वक इक्न्द्रयिात्रग्राह्यो
गुण: स्पशु।
• १- शीि
• २- उष्ण
• ३- अिुष्णशीि
रूप (The Colour Attribute)
• िेज ििाभुि
• चक्षुिाुत्रग्राह्यो गुणो रूपि।
• १- शुतल
• २- िील
• ३- पीि
• ४- रति
• ५- िररि
• ६- कषपश
• ७- श्रचत्र
रस गुण (The taste)
• आप ििाभुि
• रसिग्राह्यो गुणो रस:।िकु
• रस्यिे आस्र्वाद्यिे इनि रस:।
• रसिाथु इनि क्जव्िाग्राह्य:।
• १-िधुर
• २- आम्ल
• ३- लर्वण
• ४- कटु
• ५- किाय
• ६- निति
गंध गुण (Smell)
• पृथ्र्वी ििाभुि
• घ्राणग्राह्यो गुणो गन्ध:। स
क्व्दषर्वध: सुरमभ:
असुरमभश्च।पृक्थ्र्विात्रर्वृषत्त॥
• १- सुरमभ
• २- असुरमभ
परादद गुण
• परापरत्र्वे युक्तिश्च संख्या संयोग एर्वच, षर्वभागंच्
पृथकत्र्वि पररिाणि् िथाषपच। संस्कारो अभ्यास
इत्ययिे गुणा: प्रोति:परादया:। च सु.२६
• परत्र्व – अपरत्र्व
• देशकालर्वयोिािपाकर्वीयुरसाददिु । परापरत्र्वे....॥
• परत्र्व प्रधाित्र्वि, अपरत्र्वं अप्रधाित्र्वि् ॥ चिपाणण
• कालोषर्वसगु पर: आदाि अपर:।
• िरूणंपर अपर इिरि चरक
• िच्छपरत्र्व प्रधाित्र्वं।
युक्ति
• युक्तिश्च योजिा या िु युजत्ये॥
संख्या
• संख्या स्याद् गणणिं...। च.सु२६
• गणणिं इि एक क्व्द त्रत्र आदद॥ चिपाणण
संयोग
• योग: सि संयोग उच्चिे।
• द्रव्याणा व्दन्द्र्वसर्वुएककिुजो अनित्य एर्वच ् ॥
• संयोग: पुि: व्दयोबुिुिां र्वा द्रव्याणां संदिनिभार्व:। च.षर्व
• संयुति व्यर्विारिेिु: संयोग :। सर्वुद्रव्यर्वृषत्त:। िकु संग्रि
षर्वभाग
• षर्वभागस्िु षर्वभक्ति: स्याद् षर्वयोगो भागशो ग्रि:।च.सु२६
• षर्वभक्ति: षर्वभाजिि्।
• संयोगिाशको गुणो षर्वभाग:। सर्वुद्रव्यर्वृषत्त:। िकु संग्रि
पृथकत्र्व
• पृथकत्र्व स्याद असंयोगो र्वैलक्षण्य़ं अिेकिा ॥
• पृथकत्र्वं िु इदं द्रव्य पटलक्षण, घटाि पृथक इत्याददका
बुक्ध्द: यिो भर्वनि, िद पृथकत्र्वं स्याि॥ चिपाणण
• पृथग व्यर्विार असाधारणकारणं पृथकत्र्वि्ं।
पररिाण
• पररिाणं पुि: िािि् ॥ च.सु.२६
संस्कार
• संस्कार: करणं ििि्।
• करण गुणन्िराधायकत्र्वं संस्करणं इनि अथु:॥ चिपाणण
• करणं पुि: स्र्वाभाषर्वकािां द्रव्याणां अमभसंस्कार:।
संस्कारो दि गुणान्िराधाििुच्यिे ॥ च. षर्व.१
अभ्यास
• भार्वाभ्यसिं अभ्यास: शीलिं सििक्रिया ॥
आत्िगुण
• बुक्ध्द
• सुख
• दुख:
• इच्छा
• व्देि
• प्रयत्िच ्
बुक्ध्द
• सर्वुव्यर्विारिेिु: ज्ञािं बुक्ध्द:॥ िकु संग्रि
• सर्वे ये व्यर्विारा आिारषर्विारद्य स्िेिां िेिु : बुक्ध्द: इनि
अथु:॥ िकु दटका
• बुक्ध्द: िु उिापोि ज्ञािि् । चिपाणण
• १ स्िृिी
• २ अिुभर्व- यथाथु
अयथाथु
सुख
• सर्वेिां अिुकु ल र्वेदिीय सुखि् ॥ िकु
• सुखं िु जगिािेर्व काम्य धिेण जायिे ॥ काररकार्वली
दुख
• प्रनिकु ल र्वेदिीयं दुखि ।
• अधिुजन्य दु:खं स्याि ् प्रनिकु लं सचेिसाि॥ काररकार्वमल
इच्छा
• इच्छा कािं। िकु
व्देि
• िोधो व्देि :।
• प्रज्र्वलिात्िको व्देि:। प्रिस्िपाद
प्रयत्ि
• कृ नि प्रयत्ि:।
• इच्छाजन्यो गुण: प्रर्वृषत्त:।
गुण प्रभार्व
• रसषर्वभर्व
• रसिुग्रि
• षर्वपाक्
• बािुल्याि ्
• बिुधोपयोगाि ्
• किु बािुल्याि ्
• षर्विय बािुल्याि ्
• उपदेश
• अिुिाि
Guna first year

Guna first year

  • 1.
    The Guna (Attributes) Dr.Shital Patil . Assistant Professor M.D.(Ayu), M.A.(Sanskrit) ADAMC, ASHTA
  • 3.
    Guna- The AyurvedicConcept • Though philosophical concept of आयुर्वेद is generally based on र्वैशेषिक, न्याय, and समिक्षा systems, but in various references ayurvedic scholars have over ruled the concept of these system, as it was required for practical utility of these concepts. With reference to the substance like सािान्य and षर्वशेि it is noteworthy. So the story with the concept of gunas. Generally speaking the attributes identified with since organs or the physical properties are called attributes. • Ex- stone, gold etc.
  • 4.
    गुण • Guna isone of that resides in the dravya inherently and is devoid of action. That means guna and dravya are connected inseparably. But guna does not possess its own action.
  • 5.
    निरुक्ति • गुण्यिे आिंत्रिेलोक अिेि इनि गुण:। • The reason why people attract towards any dravya is called as guna.
  • 6.
    लक्षण • सिर्वायी िुनिचेष्ट : कारण गुण:। च सु१/५१ • अथ द्रव्याश्रििा ज्ञेया निगुुणा निक्ष्िया गुणा :॥ काररकार्वली • षर्वश्र्वलक्षणा गुणा:। र.र्वै. • गुणत्र्वजानििाि ्। र.र्वै • गौणत्र्वाि गुण संज्ञकाि :। • निगुुणास्िु गुणा: स्िृि:। सु.सू
  • 7.
    गुणोत्पत्ती प्रक्रिया • पाकप्रयोज्य-The guna which produce from पातय that guna is पाकप्रयोज्य. • पाकजन्य- The guna which produce by संयोग of अक्नि is called as पाकजन्य guna. • Ex -घट
  • 8.
    CLASSIFICATION OF GUNA गुण भौनिकआध्याक्त्िक
  • 9.
  • 10.
    गुण संख्या र्वैशेषिक दशुि= १७+७ न्याय दशुि = २४ चरक =४१
  • 11.
  • 12.
  • 13.
    आत्ि गुण . • बुद्श्रध •सुख . • दुख • ईच्छा . • व्देि • प्रयत्ि
  • 14.
    गुर्वाुदद गुण • गुरूिन्ददििक्स्िनधश्लक्ष्णसान्द्रिॄदुक्स्थरा:। गुणा:ससुक्ष्िषर्वशदा षर्वंशनि: सषर्वपयुया :।च.सु. २५ अह्र्.सु१/१८
  • 15.
    गुर्वाुदद गुण- गुणषर्वपयुय गुरू िंद दिि क्स्िनध श्लक्ष्ण सांद्र िृदु क्स्थर सुक्ष्ि षर्वशद  लघु  िीक्ष्ण  उष्ण  रूक्ष  खर  द्रर्व  कदिण  सर  स्थुल  षपक्च्छल
  • 16.
    गुरु गुण {heavyto digest} • गुरू × लघु • व्याख्या- यस्यबॄिणे शक्ति: स गुरू:। िेिादद्र • साद उपलेप- बलकॄ ि गुरू: िपुण बॄिण:। सु.सू • ििाभुि- पृथ्र्वी, आप • दोि- र्वािषपत्तशािक कफर्वधुक • धािु- धािुर्वृक्ध्दकारक • िल- सृष्टिलकर • अक्नि- िन्दक्निकर • उदा- गिू, उडिद, िांस धािु
  • 17.
    लघु ( Light) •लंघिे लघु :। • यस्य द्रव्यस्य लंघिे शक्ति :स लघु: । िेिादद्र • ििाभुि- िेज, र्वायु, आकाश. • दोि- र्वािषपत्तर्वधुक, कफशािक • धािु- धािुक्षयकारक • िल- बध्दिलकर • अक्नि- पाचक • द्रव्य- िांदुळ, िुग, िाक
  • 18.
    िंद (Dullness) • शििेिन्द:। • िन्दो यात्राकर: स्िृि:। सु,सू. ४६ • यस्य शििे शक्ति : स िन्द:। • ििाभुि- जल • दोि- षपत्तशािक, कफर्वधुक • धािु- धािुपोिक • द्रव्य- दुर्वाु, साररर्वा, िुप, िांस
  • 19.
    िीक्ष्ण (Sharpness) • शोधिेिीक्ष्ण:। • दािपाककर: िीक्ष्ण : स्रार्वणो । • िृदु: अन्यथा ॥ • ििाभुि- अक्नि • दोि- षपत्तर्वधुक, कफशािक, कफछेदक • अक्नि- अक्निर्वधुक • धािु- क्षयकारक • िल- िलप्रर्विुक • उदा-त्रत्रकटु, भल्लािक, लर्वण, दिंगु
  • 20.
    दिि (Cold) • स्थम्भिेशीि:। • अल्िादि: स्थम्भि शीिो िुच्छाु िृट् स्र्वेद दािक्जि। सु.सू • शीिस्िु अल्िादि स्थम्भोिुच्छाु िृट स्र्वेद दािश्रचि । भार्वप्रकाश • ििाभुि- जल • दोि- षपत्तशािक, र्वािकफर्वधुक • धािु- रतिस्थम्भक, रस शुि धािु पोिक, रतिप्रसादक • िल- स्र्वेदिाशक, पुरीिस्थम्भक,िुत्रर्वधुक • अक्नि- िन्दाअक्निकर • उदा- चंदि, साररर्वा, दुनध, शिार्वरी, िौक्तिक , प्रर्वाळ्
  • 21.
    उष्ण (Hot) • स्र्वेदिेउष्ण:। • उष्ण: िि षर्वपरीि: स्याि पाचि: च षर्वशेिि:। • ििाभुि- अक्नि • दोि- षपत्तर्वधुक, र्वािकफशािक • धािु- रतिर्वधुक, स्रार्वकर • िल- स्र्वेदजिक, िुत्रह्रासकर, िलािुलोिक • अक्नि- अक्निर्वधुक • उदा- शुण्िी, श्रचत्रक, भल्लािक,
  • 22.
    क्स्िनध गुण (Unctuousor Soothing) • यस्य तलेदिे शक्ति स क्स्िनध:। • क्स्िनध र्वाििरी स्लेश्िकारी र्वॄि बलार्विं:। • स्िेि िादुर्वकृ ि क्स्िनधो बलर्वणुकर िथा:। • ििाभुि- जल ििाभुि • दोि- र्वाििर , षपत्तशािक, स्लेश्िकर • धािु- बृिणीय,िपुक,लेपि • िल- प्रर्विुक • रस- लर्वण,आम्ल , उत्तरोत्तर क्स्िनध • उदा- घृि िैल, र्वसा िज्जा.
  • 23.
    रूक्ष गुण (Dry) •शोििे रूक्ष:। • रूक्ष समिरणकरि परं कफिरं ििि:। • ििाभुि- िेज , र्वायु • ििरस- निति , कटु, किाय, उत्तरोत्तर रूक्ष • धािु- िेदक्षय् , बलिानि, • षर्वपाक- कटु • इंदद्रय- चक्षु , त्र्वक • किु- लोि, क्रकरािनिति
  • 24.
    श्लक्ष्ण गुण (Smoothness) •यस्य रोपिे शक्ति स श्लक्ष्ण:। • श्लक्ष्ण षपच्छील षर्वज्ञेय:। भार्वप्रकाश • ििाभुि- िेज, आकाश, • रस- िधुर आम्ल लर्वण • दोि- कफर्वधुक • धािु- धािुर्वृध्दी, बृिण • िल- िलप्रर्विुक • र्वीयु- शीि, उष्ण • किु- व्रणरोपण, स्िम्भि, • उदा- िोनि, सुर्वणु, चद्ंि, गुंजा
  • 25.
    खर (Coarseness) • यस्यलेखिे शक्ति स खर:। िेिादद्र • ककु शो षर्विदो यथा :। सु. • ििाभुि- र्वायु, पृथ्र्वी, • रस- कटु, निति, किाय. • दोि- र्वािर्वृक्ध्द, • धािु- लेखि, क्षीणिा, • िल- शोि • किु – लेखि, शोिि, षर्वरेचि • द्रव्य- पाररजाि, शाक, गुगुलु
  • 26.
    सान्द्र (Density) • यस्यप्रसादिे शक्ति स सान्द्र:। • सान्द्र स्थुलस्याि बन्धकारक:। • ििाभुि- पृथ्र्वी, जल • रस- िधुर आम्ल लर्वण • दोि- कफर्वधुक • धािु- धािुर्वृद्धीकर • िल- िलर्वधुिा • किु- प्रसाधि, बंधि, लेपि • द्रव्य- घृि,
  • 27.
    द्रर्व (Liquidity) • यस्यषर्वलोढिे शक्ति स द्रर्व:। • द्रर्व तलेद करो व्याधी • ििाभुि- आप • रस- िधुर आम्ल, लर्वण • र्वीयु- उष्ण, शीि • षर्वपाक-िधुर, आम्ल षर्वपाक • दोि- षपत्त, कफर्वधुक • धािु- रसधािुर्वधुि • िल- िलर्वधुि • किु- धािुर्वृध्दी • द्रव्य- क्षीर,जल
  • 28.
    िृदु (Softness) • अदािपाककरोअस्रार्वणो िृदु प्रोति:। • ििाभुि- जल, आकाश • रस- िधुर • र्वीयु- शीिर्वीयु • दोि- कफर्वधुि,र्वािषपत्तशिि. • धािु- दाि,पाक, स्रार्वकर, • िल- िलिृदुकर • द्रव्य- घृि, दुनध, िैल
  • 29.
    किीण (Hardness) • यस्यदृढीकरिे शक्ति स किीण ्:। • ििाभुि- किीित्र्वं पाथीर्वं:। • रस- कटु, निति किाय, • र्वीयु- उष्ण • धािु- र्वधुि, • िल- िलशोिि • षर्वपाक- कटु • द्रव्य- बब्बुल, अश्र्वथ, र्वट
  • 30.
    क्स्थर ( Immobility) •यस्य धारिे शक्ति स क्स्थर:। • ििाभुि- पृथ्र्वी • दोि- कफर्वधुक, • धािु- र्वृध्दीकर • िल- र्वायुिलसंचय • र्वीयु- शीिर्वीयु • किु- स्थम्भि, धारण • द्रव्य- जानिफल, बब्बुल, खददर
  • 31.
    सर (Mobility) • सरोअिुलोििप्रोतिा:। सु. • यस्य प्रेरणे शक्ति स सर:। िेिादद्र • ििाभुि- जल, आकाश, र्वायु • दोि- षपत्तर्वृध्दी • धािु- रतिमभसरण, िुत्रनिस्सारि, • षर्वपाक- कटु आम्ल षर्वपाकी • द्रव्य- िि, गोिुत्र, रसोि
  • 32.
    सुक्ष्ि (Minuteness) • यस्यषर्वर्वरणे शक्ति स सुक्ष्ि:। • ििाभुि- िेज • रस- कटु, निति, किाय • दोि- र्वािर्वृक्ध्द • धािु- धािुक्षय • िल- िलशोि • र्वीयु- उष्ण • षर्वपाक- कटु • किु- षर्वर्वरण, धािुक्षय, िलशोिण • द्रव्य- िद्य, षर्वि, िेल
  • 33.
    स्थुल (Bulkness) • स्थुल:स्थौल्यकरो देिे स्रोिसां अर्वरोध कृ ि। • स्थुल स्याि व्दंव्द कारक:। • ििाभुि- पृथ्र्वी • दोि- कफर्वृध्दी • धािु- धािुर्वृध्दीकर • िल- िलोत्सारक • द्रव्य- िेश्रथ, आळु
  • 34.
    षर्विद (Clarity) • यस्यक्षालिे शक्ति स षर्विद :। • षर्वशदो षर्वपरीि अस्िाि तलेद आचुशि रोपिाि:। • ििाभुि- पृथ्र्वी र्वायु • दोि- र्वािर्वधुक • धािु- धािुशोिि, स्र्वेदि • िल- िलशोिि, कफिाशि • द्रव्य- िधु, कांक्षी किकबीज,
  • 35.
    षपच्छील (Sliminess) • यस्यलेपिे शतिी स षपक्च्छल:। • षपच्छीलोजीर्विोबल्य संधाि श्लेष्िोलो गुरु:। • ििाभुि- आप • दोि- कफर्वधुि, र्वाि षपत्तशिि • धािु- जीर्वि, बल्य, आस्थीसंधाि • िल- उत्सजुि िल • षर्वपाक- िधुर षर्वपाक्रक • र्वीयु- शीि र्वीयाुत्िक • रस- िधुर आम्ल, अल्पलर्वण • द्रव्य- कु िारी,ऎरंिककु टी,इसबगोल
  • 36.
    साथु गुण/ षर्वशेिगुण/ र्वैशेषिक गुण •शब्द गुण •स्पशश गुण •रूप गुण •रस गुण •गंध गुण
  • 37.
    शब्द (Sound)- creationand Transmission • आकाश ििाभुि • शब्द गुणआकाशि् ।िच्चैकं षर्वभु नित्यं च॥ िकु संग्रि • सत्र्वबिुलं आकाशं:। सु .शा १/२१ • ििाभुिानि खं... शब्द: स्पशुश्च... िदगुणा:। च शा.१/२७ • िोत्रग्राह्यो गुण: शब्द:। आकाशिात्र र्वृषत्त:। िकु • १- ध्र्वन्यात्िक • २- र्वणाुत्िक
  • 38.
    स्पशु ( Thetouch) • र्वायु ििाभुि • रूपदििस्पशुर्वाि् र्वायु:। स क्व्दषर्वध:। नित्योअनित्यश्च। िकु • त्र्वक इक्न्द्रयिात्रग्राह्यो गुण: स्पशु। • १- शीि • २- उष्ण • ३- अिुष्णशीि
  • 39.
    रूप (The ColourAttribute) • िेज ििाभुि • चक्षुिाुत्रग्राह्यो गुणो रूपि। • १- शुतल • २- िील • ३- पीि • ४- रति • ५- िररि • ६- कषपश • ७- श्रचत्र
  • 40.
    रस गुण (Thetaste) • आप ििाभुि • रसिग्राह्यो गुणो रस:।िकु • रस्यिे आस्र्वाद्यिे इनि रस:। • रसिाथु इनि क्जव्िाग्राह्य:। • १-िधुर • २- आम्ल • ३- लर्वण • ४- कटु • ५- किाय • ६- निति
  • 41.
    गंध गुण (Smell) •पृथ्र्वी ििाभुि • घ्राणग्राह्यो गुणो गन्ध:। स क्व्दषर्वध: सुरमभ: असुरमभश्च।पृक्थ्र्विात्रर्वृषत्त॥ • १- सुरमभ • २- असुरमभ
  • 42.
    परादद गुण • परापरत्र्वेयुक्तिश्च संख्या संयोग एर्वच, षर्वभागंच् पृथकत्र्वि पररिाणि् िथाषपच। संस्कारो अभ्यास इत्ययिे गुणा: प्रोति:परादया:। च सु.२६ • परत्र्व – अपरत्र्व • देशकालर्वयोिािपाकर्वीयुरसाददिु । परापरत्र्वे....॥ • परत्र्व प्रधाित्र्वि, अपरत्र्वं अप्रधाित्र्वि् ॥ चिपाणण • कालोषर्वसगु पर: आदाि अपर:। • िरूणंपर अपर इिरि चरक • िच्छपरत्र्व प्रधाित्र्वं।
  • 43.
  • 44.
    संख्या • संख्या स्याद्गणणिं...। च.सु२६ • गणणिं इि एक क्व्द त्रत्र आदद॥ चिपाणण
  • 45.
    संयोग • योग: सिसंयोग उच्चिे। • द्रव्याणा व्दन्द्र्वसर्वुएककिुजो अनित्य एर्वच ् ॥ • संयोग: पुि: व्दयोबुिुिां र्वा द्रव्याणां संदिनिभार्व:। च.षर्व • संयुति व्यर्विारिेिु: संयोग :। सर्वुद्रव्यर्वृषत्त:। िकु संग्रि
  • 46.
    षर्वभाग • षर्वभागस्िु षर्वभक्ति:स्याद् षर्वयोगो भागशो ग्रि:।च.सु२६ • षर्वभक्ति: षर्वभाजिि्। • संयोगिाशको गुणो षर्वभाग:। सर्वुद्रव्यर्वृषत्त:। िकु संग्रि
  • 47.
    पृथकत्र्व • पृथकत्र्व स्यादअसंयोगो र्वैलक्षण्य़ं अिेकिा ॥ • पृथकत्र्वं िु इदं द्रव्य पटलक्षण, घटाि पृथक इत्याददका बुक्ध्द: यिो भर्वनि, िद पृथकत्र्वं स्याि॥ चिपाणण • पृथग व्यर्विार असाधारणकारणं पृथकत्र्वि्ं।
  • 48.
    पररिाण • पररिाणं पुि:िािि् ॥ च.सु.२६
  • 49.
    संस्कार • संस्कार: करणंििि्। • करण गुणन्िराधायकत्र्वं संस्करणं इनि अथु:॥ चिपाणण • करणं पुि: स्र्वाभाषर्वकािां द्रव्याणां अमभसंस्कार:। संस्कारो दि गुणान्िराधाििुच्यिे ॥ च. षर्व.१
  • 50.
  • 51.
    आत्िगुण • बुक्ध्द • सुख •दुख: • इच्छा • व्देि • प्रयत्िच ्
  • 52.
    बुक्ध्द • सर्वुव्यर्विारिेिु: ज्ञािंबुक्ध्द:॥ िकु संग्रि • सर्वे ये व्यर्विारा आिारषर्विारद्य स्िेिां िेिु : बुक्ध्द: इनि अथु:॥ िकु दटका • बुक्ध्द: िु उिापोि ज्ञािि् । चिपाणण • १ स्िृिी • २ अिुभर्व- यथाथु अयथाथु
  • 53.
    सुख • सर्वेिां अिुकुल र्वेदिीय सुखि् ॥ िकु • सुखं िु जगिािेर्व काम्य धिेण जायिे ॥ काररकार्वली
  • 54.
    दुख • प्रनिकु लर्वेदिीयं दुखि । • अधिुजन्य दु:खं स्याि ् प्रनिकु लं सचेिसाि॥ काररकार्वमल
  • 55.
  • 56.
    व्देि • िोधो व्देि:। • प्रज्र्वलिात्िको व्देि:। प्रिस्िपाद
  • 57.
    प्रयत्ि • कृ निप्रयत्ि:। • इच्छाजन्यो गुण: प्रर्वृषत्त:।
  • 58.
    गुण प्रभार्व • रसषर्वभर्व •रसिुग्रि • षर्वपाक् • बािुल्याि ् • बिुधोपयोगाि ् • किु बािुल्याि ् • षर्विय बािुल्याि ् • उपदेश • अिुिाि