Lobâng ètem
Lobâng ètem (bhâsa Ènggris: black hole) iyâ arèya bâgiyân ḍâri rowang bâkto sè anḍi' gravitasi palèng kowat, bahkan tèra'na ta' bisa ngallè. Tèori relativitas umum ngèraaghi bahwa parlo massa sè rajâ kaangghuy aghâbây lobâng ètem sè bâḍâ è rowang bâkto. È seddhi'na lobâng ètem, bâḍâ parmokaan sè è sebbhut horizon peristiwa. Objèk rèya è sebbhut 'ètem' polana nyerrep sakabbhina sè bâḍâ è seddhi'na bân ta' bisa abâli polè, tamaso' ra'-tèra'. Sacara tèoritis, lobâng ètem anḍi' okoran sè rajâna kanta apa bhâi ḍâri mikroskopik sampè' ka okoran alam raya sè bisa è pandheng. Tèori medan kuantum ḍâlem rowang bâkto malengkong ngèraaghi bahwa horizon peristiwa amoncarraghi radiasi è seddhi'na kalabân suhu sè bâḍâ bâtessâ. Suhu rèya paḍâ bân massa lobâng ètem, saèngghâ malarat kaangghuy è pandheng lobâng ètem amassa bintang otabâ lebbi. Lobâng ètem kabâgi dhâddhi 4: lobâng ètem amassa tèngnga, lobâng ètem primordial, lobâng ètem bintang, bân lobâng ètem supermasif sè segghut bâḍâ è posat ghâlâksè.[1]
Sajjhârâ
[beccè' | beccè' sombher]Tèori bâḍâna lobâng ètem pertama kalè è osollaghi è abâd ka-18 bi' John Michell bân Pierre-Simon Laplace, salanjhutdhâ è kembângngaghi bi' astronom Jèrman nyamana Karl Schwarzchild, è taon 1916, kalabân adhâsar ka tèori relativitas umum ḍâri Albert Einstein, bân sajân è kennallaghi bi' Stephen William Hawking.
Massa lobâng ètem terros atambâ kalabân cara nangkep sakabbhina matèri sè bâḍâ è seddhi'na. Sakabbhina matèri ta' bisa buru ḍâri lobâng ètem lamon lèbât cè' semma'na è seddhi'na lobâng ètem. Objèk sè ta' bisa ajâgâ jara' sè aman ḍâri lobâng ètem bisa è èsep. Bisa bhâi ḍâ' Buḍi arè, Mataarè, bhumè bân Bulân bisa è èsep bi' lobâng ètem
Alaènan kalabân rèputasi sè è sandhângngaghi satèya sè anyataaghi bahwa lobâng ètem bisa ngèsep sakabbhina sè bâḍâ è seddhi'na, lobâng ètem ta' bisa ngèsep bhârâng sè bâḍâ è jhâuna. Lobâng ètem coma bisa ngèsep otabâ najhâ' bhârâng maso' ka dhibi' na lamon bâḍâ è semma'na. Conto: Bayangngaghi lamon Mataarè dhâddhi lobâng ètem sè massa na paḍâ, bhumè bhâkal è sapo'è kalabân bârna celleng sè calèmot polana taḍâ' ra'-tèra' sakalè ḍâri lobâng ètem, tapè bhumè bhâkal teptep ngalèlèngngè lobâng ètem jèya kalabân jara' bân kaceppetdhân sè paḍâ kalabân satèya bân ta' ngèsep maso' ka ḍâlem. Bahaya bhâkal ngancem lamon bhumè ajara' 10 mil ḍâri lobâng ètem, bân hal arèya ghi' jhâu ḍâri kanyataânna bhumè sè jara'na satèya bâḍâ 93 juta mil ḍâri Mataarè. Lobâng ètem massa na jhughâ bisa atambâ kalabân cara mabentor kalabân lobâng ètem laèn sampè' dhâddhi lobâng ètem sè lebbi kènè'. Orèng ta' bisa ngabâs lobâng ètem tapè bisa ngabâs bhârâng sè è esep. Kalabân cara rèya, para astronom ajhâr bân ngartèyaghi bânnya' lobâng ètem è angghâsa lèbât observasi sè sanget tè-ngatè saèngghâ è parkèra'aghi è angghâsa è hiasè bi' jutaan lobâng ètem. Kabâḍâ'anna lobâng ètem è alam samesta è dukung bi' panalètè astronomis, hosossâ lèbât studi tentang èmisi supernova bân sinar X ḍâri titi' ghâlâksè sè aktèp.[2]
Istila lobâng ètem molay è kennal bâkto John Archibald Wheeler aghunaaghi è carama na bâkto taon 1967. Maskè john Archibald ngangghâp lowas sebagai pencetthos pertama Istila rèya, namong John Archibald malolo manyèngla kalabân parnyataan bahwa bânnè John Archibald sè nemmo Istila rèya.
Asal molana lobâng ètem
[beccè' | beccè' sombher]È molana, bintang abentu' kalabân kabâḍâân tèngkat radiasi bân gravitasina sè paḍâ (seimbang). Bâkto bintang bahan bakarra taḍâ' kaangghuy ngalakonè fusi, tèngkat radiasi se kalowar sajân lemma katèmbhâng gaya gravitasi ka ḍâlem. Ḍâri dissa', bintang ngalamè karontowan bân ngalamè leddhu'ân supernova. Ḍâlem leddhu'ân rèya, bâḍâ ḍuwâ' hasèlla, dhâddhi bintang Neutron otabâ dhâddhi lobâng ètem.[3]
Kamatèyan lobâng ètem
[beccè' | beccè' sombher]Lobâng ètem bhâkal matè lèbât prosès Radiasi Hawking. Prosès rèya akanta abhungkar bâgiyân per bâgiyân ḍâri lobâng ètem. Salama ajhâlânna bâkto, lobâng ètem bhâkal sajân kènè', saèngghâ ahèrra ngalamè leddhu'ân bom atom Hiroshima bân Nagasaki. Tapè, prosès arèya ngakan bânnya' bâkto bân abit. Sedangkan okorânna lobâng ètem, rajâ. Maka bisa dhâddhi manossa ta' bhâkal nyaksè'è pa-apa ḍâri kabâḍâân rèya.
Partombuwân
[beccè' | beccè' sombher]Samarèna lobâng ètem kabentu', bisa terros tombu kalabân nyerrep bhârâng tambâân. Nèyap lobâng ètem bhâkal terros nyerrep gas bân abu kosmik. Prosès partombuwân rèya aropaaghi sala sèttong labâng maso', pan-bârâmpan lobâng ètem supermasif ella kabentu'. Prosès sè paḍâ, è yâkènè sebagai pembentukan lobâng ètem massa tengnga sè è temmoè è ghughus bal (bola). Lobâng ètem paḍâ bisa agabung ka objèk laèn, kanta bintang otabâ lobâng ètem laènna. Hal arèya è angghâp penting, tarotam kaangghuy partombuwân awwâl lobâng ètem supermasif, sè bisa kabentu' ḍâri sakompolan objèk sè lebbi kènè'. Prosès rèya bisa è angghâp sebagai asal mola na kabentu' na pan-bârâmpan lobâng ètem sè anḍi' massa tengnga.[4]
Obsèrvasi
[beccè' | beccè' sombher]Lobâng ètem ta' amoncarraghi radiasi èlèktromagnètik, kacowali hipotèsis radiasi Hawking, saèngghâ para astrofisikawan sè berusaha mendeteksi lobâng ètem bèyasana kodhu ngandallaghi pangamatdhân ta' langsong. Sebagai conto, kabâḍâ'anna lobâng ètem bisa è ra-kèra lèbât pangamatdhân pangaro gravitasi na ka objèk sè è seddhi'na.[5]
Sombher
[beccè' | beccè' sombher]- ↑ "Black Holes, Explained". Science (ḍâlem bhâsa ènggres).21 Sèptember 2018. Èaksès tangghâl 2025-04-02.
- ↑ Rebeca Bernike Etania, "Black Hole, Sebuah Konsep Ekstrem yang Diragukan Einstein ",Kompas.com, 01- Nopèmber 2023. Èaksès tangghâl 2025-04-02.
- ↑ Muhammad Zaenuddin, "Bagaimana Proses Terbentuknya Black Hole atau Lubang Hitam?", Kompas.com, 01 Oktober 2023. Èaksès tangghâl 2025-04-02.
- ↑ Zwart, S. F. P (2004). "Formation of massive black holes through runaway collisions in dense young star clusters". Nature. 428 (6984): 724–726. doi:10.1038. Èaksès tangghâl 2025-04-02.
- ↑ "Black Holes | Science Mission Directorate". science.nasa.gov. Èaksès tangghâl 2025-04-02.